جدال (فقه)درگیریهای لفظی و قسم خوردن را جِدال می گویند و از جدال به معنای اول در باب صوم و اعتکاف و در معنای دوم در باب حج سخن رفته است. ۱ - تعریف جدالجدال دارای دو معنا می باشد. یکی به معنای درگیرى در مقام گفت وگو ( مِراء) و دیگری گفتن «بَلىٰ واللّٰه» یا «لا وَاللّٰه» براى اثبات یا نفی مطلبى. ۲ - جدال دارای ثواب و گناهجدال یا به قصد احقاق حق و ردّ باطل انجام مى‌گیرد، یا به قصد اظهار فضل و چیرگى بر طرف مقابل. قسم اوّل، پسندیده، بلکه از برترین طاعات است، ولى نوع دوم حرام است. ۳ - تقسیم جدال به لحاظ حکم تکلیفیبرخى، جدال را به لحاظ حکم تکلیفی به پنج قسم تقسیم کرده‌اند: ۱. جدال واجب، و آن جدالى است که به قصد احقاق حق و از بین بردن باطل صورت مى‌گیرد و دفع منکر و اقامه واجب متوقف بر آن است. ۲. جدال مستحب، که به قصد یاد شده در جدال واجب انجام مى‌شود و برپایى عمل مستحب و جلوگیرى مکروه منوط به آن است. ۳. جدال مباح، که با غرض اظهار حق- بدون آنکه براى جدال کننده یا دیگرى نفعى دینى متصور باشد و توأم با رفتار قبیح نیز نباشد- انجام مى‌گیرد، مانند نقد سخن کسى به جهت غلط ادا کردن آن از نظر ادبى. ۴. جدال مکروه، که همچون جدال مباح، فاقد نفعى دینى است؛ لیکن احتمال مى‌رود بحث به ارتکاب رفتارى قبیح کشیده شود. ۵. جدال حرام، که با غرض به زانو درآوردن طرف و رسوا کردن او و اظهار چیرگى و مانند آن انجام مى‌گیرد، یا آنکه مستلزم ترک واجبى مى‌گردد؛ بلکه هر بگو مگویى که فاقد غرض صحیح و اظهار حق مى‌باشد. [۶]
غنائم الایام، ج۶، ص۲۵۳.
۴ - جدال و اعتکافجدال از محرمات اعتکاف شمرده شده است. برخى گفته‌اند: با اینکه جدال مطلقا حرام است، لیکن شمردن آن از محرمات اعتکاف، از جهت تشدید حرمت آن در حال اعتکاف است؛ چنان که حرمت و کراهت جدال در حال روزه شدت مى‌یابد. ۵ - جدال در معنای قسمواژه جدال به مفهوم قسم در قرآن کریم به کار رفته است و از آن در باب حج سخن گفته‌اند. ۶ - جدال و احرامجدال از محرمات احرام است . ۷ - تحقق جدالدر تحقق جدال، قسم خوردن به نام جلاله «اللّٰه» به شکل یاد شده در شناسه کفایت مى‌کند؛ لیکن در چند امر اختلاف است که عبارتند از: ۱. کلمه «لا» و «بلىٰ» در تحقق جدال معتبر است یا نه؟ ۲. قسم خوردن، باید تنها با لفظ «اللّٰه» باشد یا با مرادف آن در هر زبانى مانند لفظ «خدا» کفایت مى‌کند؟ ۳. قسم باید تنها با نام جلاله باشد یا سایر اسماء الهی، مانند رحمان، رحیم و خالق آسمانها و زمین نیز کافى است؟ ۴. قسم باید با گفتن «لا واللّٰه» و «بلىٰ واللّٰه» هر دو باشد یا گفتن یکى از آن دو نیز کفایت مى‌کند؟ ۵. قسم باید در حال خصومت و دعوا باشد یا بدون خصومت نیز حرام است؟ جدال در حال ضرورت جهت اثبات حقّى یا ابطال باطلى جایز است، لیکن سقوط یا عدم سقوط کفاره در این صورت اختلافى است. [۱۲]
مناسک حج (مراجع)، ص۱۷۳-۱۷۴، م۳۷۳-۳۷۶.
[۱۳]
مصباح الهدی، ج۱۲، ص۵۶۲-۵۶۵.
۸ - کفاره جدالکفاره یک بار جدال به دروغ در حال احرام بنابر مشهور، یک گوسفند؛ دو بار، یک گاو؛ و سه بار، یک شتر؛ و سه بار جدال راست، یک گوسفند است و کمتر از آن کفّاره ندارد؛ لیکن بنابر قول برخى استغفار و توبه از آن واجب است. ۹ - دیدگاه فقهی امام خمینییازدهم (از تروک احرام) «جدال» است. [۱۵]
موسوعة الامام الخمینی، ج۲۲، تحریرالوسیلة، ج۱، ص۴۴۶، کتاب الحج، القول فی تروک الاحرام، الحادی عشر.
۹.۱ - تعریف جدال در حال احرامو «آن گفتن: «لا و اللَّه» و «بلی و اللَّه» است و هر چیزی که در هر زبانی هم‌معنای آن باشد درصورتی‌که در مقام اثبات چیزی یا نفی آن باشد.» [۱۶]
موسوعة الامام الخمینی، ج۲۲، تحریرالوسیلة، ج۱، ص۴۴۶، کتاب الحج، القول فی تروک الاحرام، الحادی عشر.
پس «گفتن کلمه «لا» و کلمه «بلی» و در سایر لغات مرادف آن مثل «نه» و «آری» دخالتی در جدال ندارد، بلکه قسم خوردن در مقام اثبات مطلب یا ردّ غیر، جدال است.» و «درصورتی‌که قسم به لفظ جلاله (اللَّه) یا مرادف آن باشد جدال می‌باشد. و احتیاط (واجب) آن است که سایر نام‌های خدای متعال مانند رحمان و رحیم و خالق آسمانها و مانند این‌ها به لفظ جلاله ملحق باشد. و اما سوگند به غیر خدای متعال از مقدسات، ملحق به جدال نمی‌باشد.» [۱۸]
موسوعة الامام الخمینی، ج۲۲، تحریرالوسیلة، ج۱، ص۴۴۶، کتاب الحج، القول فی تروک الاحرام، الحادی عشر.
البته «در مقام ضرورت برای ثابت کردن حقی یا باطل کردن باطلی، قسم به لفظ جلاله و غیر آن جایز است.» [۱۹]
موسوعة الامام الخمینی، ج۲۲، تحریرالوسیلة، ج۱، ص۴۴۷، کتاب الحج، القول فی تروک الاحرام، الحادی عشر، مسالة ۲۷.
۹.۲ - کفاره جدال در حال احرام۱- اگر در جدال راستگو باشد و (حداکثر) آن را دو بار تکرار کند کفّاره‌ای بر او نیست و در مرتبه سوم کفّاره دارد که یک گوسفند می‌باشد. و اگر دروغگو باشد احتیاط (واجب) آن است که در مرتبه اول، یک گوسفند کفّاره بدهد و در مرتبه دوم یک گاو و در مرتبه سوم یک شتر، بلکه خالی از قوت نیست. [۲۰]
موسوعة الامام الخمینی، ج۲۲، تحریرالوسیلة، ج۱، ص۴۴۶، کتاب الحج، القول فی تروک الاحرام، الحادی عشر، مسالة ۲۴.
۲- اگر با دروغ جدال کند و کفّاره بدهد سپس برای مرتبه دوم جدال نماید، بعید نیست که یک گوسفند واجب باشد نه یک گاو. و اگر دو بار جدال کند و یک گاو کفّاره دهد سپس بار دیگر جدال نماید ظاهر این است که کفّاره‌اش یک گوسفند باشد و در همین فرض اگر دو بار جدال کند ظاهر این است که کفّاره‌اش یک گاو است نه یک شتر. [۲۱]
موسوعة الامام الخمینی، ج۲۲، تحریرالوسیلة، ج۱، ص۴۴۶، کتاب الحج، القول فی تروک الاحرام، الحادی عشر، مسالة ۲۵.
۳- اگر بیشتر از سه مرتبه با راست‌گویی جدال نمود بر او یک گوسفند است. البته اگر بعد از سه مرتبه کفّاره بدهد سپس سه مرتبه (دیگر) و بیشتر جدال نماید کفّاره دیگری بر او واجب است. و اگر به دروغ ده مرتبه یا بیشتر جدال نماید کفّاره‌اش یک شتر است؛ اما اگر بعد از سه مرتبه یا بیشتر کفّاره بدهد سپس جدال نماید کفّاره به ترتیب گذشته تکرار می‌شود. [۲۲]
موسوعة الامام الخمینی، ج۲۲، تحریرالوسیلة، ج۱، ص۴۴۶، کتاب الحج، القول فی تروک الاحرام، الحادی عشر، مسالة ۲۶.
۱۰ - پانویس۱۱ - منبع• فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت علیهم السلام، ج۳، ص۵۴-۵۶. • ساعدی، محمد، (مدرس حوزه و پژوهشگر) ، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی |